Święta helleńskie

Total votes: 5132

Eremites Plato

Miesiące
Święta

Hekatombajon ("miesiąc ofiary stu byków [hekatomby]")

1

Ejseterie

Święto ku czci Zeusa Doradcy i Ateny Doradczyni.

4

Afrodyzje

Ogólnogreckie święto ku czci Afrodyty – bogini miłości z ucztą i tańcami.

7

Hekatombaje

Huczne święto składania hekatomb Apollinowi i Zeusowi.

12

Kronie

Jest to święto upamiętniające Kronosa i jego utratę władzy na rzecz Zeusa. Symboliką tego święta jest odwrócenie ról społecznych (na wzór przejęcia rządów przez młodszą generację bogów). W starożytności niewolnicy stawali się tego dnia wolni, a ich właściciele zapraszali ich na przyjęcie. Ponieważ Kronos reprezentuje Wiek Złoty, w którym praca nie stała się jeszcze uciążliwa dla ludzi, dzień ten był wolny od pracy.

15

Synojkie

Ateńskie święto upamiętniające połączenie się archaicznych wiosek attyckich i założenie Aten za sprawą Tezeusza. Jest to bez wątpienia okazja do złożenia ofiary Atenie Opiekunce Aten.

21

Artemizje

Małe święto ku czci Artemidy. Skromny charakter tego święta pozwala na jego obchody w rodzinie.

28

Panatenaje

Najznamienitsze święto starożytnych Aten ku czci ich opiekunki Ateny, upamiętniające jej narodziny. Święto obchodzono corocznie jako Małe Panatenaje, a co cztery lata, w trzecim roku każdej olimpiady (zob. Kalendarz), urządzano obchody Wielkich Panatenajów.

Święto zaczynało się od pannychis – całonocnego czuwania w przeddzień właściwych obchodów. O świcie biegacze zapalali nowe pochodnie i rozpoczynali wyścig od gaju poza Atenami na szczyt Akropolu. Cała społeczność – starzy i młodzi – brała udział w procesji od bramy Dipylon do świątyni, gdzie starożytnemu posągowi (ksoanon) bogini ofiarowywano nową szatę (peplos).

Następnie przez kilka dni odbywały się wyścigi rydwanów i zawody muzyczne.

Metagejtnion

7

Metagejtnie

Święto ku czci Apollina, który pomaga w utrzymaniu dobrych stosunkowo z sąsiadami.

10

Herakleje Kynosargus

Święto nieślubnych dzieci.

Boedromion  ("miesiąc tego, który przybiega z pomocą")

5

Genezje albo Nekyzje 

Niewiele wiemy o tym święcie. Prawdopodobnie początkowo było to rodzinne święto, w którym wspominano zmarłych przodków i krewnych, a także oddawano cześć bogini Gai. W późniejszych czasach przekształcono je w zbiorowe święto ku pamięci zmarłych. Wzywano wtedy opieki Agatodajmona (Dobrego Demona, strażnika umarłych), dokonywano libacji i składano ofiary (kwiaty, ryż gotowany w mleku, miód, masło) i wymieniano się nawzajem podarkami.

6

Agroterie

Święto ku czci Artemidy Agrotery (Łowczyni).

7

Boedromie

Święto ku czci Apollina Boedromosa ("Tego, który biegnie na pomoc").

Współczesna innowacja: Jest to również dobra okazja do przywrócenia kultu Aresa. Być może należałoby też złożyć ofiarę Atenie Arei ("Wojowniczce") i Atenie Nikeforos ("Przynoszącej zwycięstwo")

 

Wielkie Misteria Eleuzyńskie 

Obchodzone co pięć lat niezwykle ważne święta ku czci Demeter i Persefony (Kory).
W trakcie tego święta uczestnicy przechodzili inicjację i bogini Demeter objawiała im największe tajemnice życia. Misteria były otwarte dla wszystkich, którzy tylko potrafili zrozumieć język grecki z wyjątkiem przestępców, niewiernych i czarowników. Pierwszego dnia kandydaci do inicjacji zbierali się w Eleuzis. Tego dnia organizowano też procesję z Aten do Eleuzis, gdzie stała świątynia zwana Telestrion. Podczas drugiego dnia kandydaci dokonywali rytualnej ablucji w morzu, a podczas trzeciego dnia przestrzegali ścisłego postu. Czwartego dnia składali ofiary i uczestniczyli w mistycznych tańcach. Piątego dnia wchodzili do świątyni Demeter. Niestety obrzędy odprawiane wewnątrz Telesterionu okrywa tajemnica. Prawdopodobnie miały one na celu wywołanie u uczestników poczucia jedności z żywiołem ziemi, która obdarza ludzkość plonami. Być może podawano wówczas środki halucynogenne, ułatwiające medytacje i zjednoczenie się z boskim aspektem urodzaju i płodności.

 

Było to też święto upamiętniające odejście Kory do Podziemnego Świata Zmarłych, gdzie jako Persefona spędzi kolejne miesiące u boku Hadesa. Dlatego wydaje się zasadne organizować dziś obchody tego święta w dniu równonocy jesiennej i połączyć je z krótkim rytuałem na cześć bóstw przyrody (jako współczesna innowacja).

Pianepsjon   ("miesiąc gotowania ziaren")

7

Pianepsje

Pianepsje były świętem ku czci Apollina Pytyjskiego, Artemidy i Hor. Wydaje się, że miały one formę ogólnego święta zbiorów. Nazwa wywodzi się od słów "wrzenie" i "ziarna". Gotowano wówczas posiłek z różnych rodzajów warzyw, znany jako panspermia – posiłek "wszechziarenny".

Oprócz tego wiemy jeszcze tylko o tradycji przygotowywania eiresione – gałęzi drzewa oliwnego owiniętej wełną, na której wiesza się różne dary ziemi. Gałąź taką składało się przed drzwiami sanktuarium Apollina.

8

Oschoforie i Tezeje

Oschoforie były pierwszym z szeregu świąt ku czci Dionizosa (nazwa pochodzi od wyrazu oznaczającego obciążoną gronami gałązkę: oschos). Był to dzień ofiarowania winorośli. Winorośl była darem Dionizosa dla Aten, a więc i dla bogini Ateny. Dlatego organizowano wtedy procesję z darami z winogron z ateńskiej świątyni Dionizosa do świątyni Ateny w Faleronie (na Akropol byłoby zbyt blisko, a Faleron dzieliło od Aten osiem kilometrów).

Tego samego dnia obchodzono też Tezeje – święto ku czci Tezeusza. Herosa czczono ucztą, na której rozdawano ubogim chleb i mięso.

11 - 13

Tesmoforie

Główne święto kobiece w starożytnym kalendarzu ateńskim ku czci bogini Demeter. Kobiety uczestniczące w tym święcie nie mogły przez poprzednie dziewięć dni uprawiać seksu. Tego dnia bogini składano w ofierze prosięta poprzez wrzucenie ich do dołu wykopanego w ziemi. W dniu tego święta pola nawożono kompostem i siano nowe ziarno.

Kobiety opuszczały domostwa i udawały się do sanktuarium Demeter na wzgórzu Alimuntas, gdzie rozbijały obozowisko na całe trzy dni świąt. Drugiego dnia następował post, a dnia trzeciego kobiety składały ofiarę ku czci Kalligenei ("Pięknie Zrodzonej") – prawdopodobnie Demeter i / lub Persefonie.

Podczas Tesmoforiów odbywał się też rytuał oczyszczenia w morzu oraz procesja kobiet boso i z nieuczesanymi włosami.

Różne daty

Apaturie

Trzydniowe święto Apaturiów nie miało ustalonej daty i można je było obchodzić dowolnego dnia w pianapsjonie. Było to święto fratrii – związków greckich rodów. Na takie coroczne spotkanie przybywali wówczas nawet bardzo odlegli krewni z całej Attyki i rodziny składały hołd bóstwom rodzinnym, szczególnie zaś Zeus Fratrios i Atena Fratria otrzymywali ofiary.

W pierwszy dzień święta, tak zwane Dorpie, prawdopodobnie urządzano duże przyjęcie powitalne dla członków rodzin. Drugiego dnia, w tak zwaną Anarrysis, składano ofiary. Trzeciego dnia – w Kureotis – rejestrowano w gminie wszystkich chłopców urodzonych od czasu ostatnich Apaturiów [zob. Rytuały Cyklu Życia – Narodziny (w przygotowaniu)], obchodzono rytuał osiągnięcia dojrzałości [zob. Rytuały Cyklu Życia – Osiągnięcie dojrzałości (w przygotowaniu)], a młode żony zaślubione w ciągu ostatniego roku były przedstawiane krewnym męża.

29

Chalkeje

Rzemieślnicy ateńscy czcili tego dnia Atenę Ergane (Rzemieślniczkę) i Hefajstosa, patrona kowalstwa, i prosili ich o błogosławieństwo w pracach ręcznych. Niewiele wiemy o tej uroczystości, ale zachowała się wzmianka o modlitwie intonowanej przez garncarzy z dzielnicy Keremeikos w Atenach.

Majmakterion

15

Pompaje

Święto ku czci Zeusa Meilichiosa ("Łagodnego"). Przez miasto przechodziła procesja, niosąc Dios Kodion (skórę czarnej owcy poświęconą Zeusowi Meilichiosowi , która ma właściwości oczyszczające i zbiera miazmę – zob. też Ogólna budowa rytuału helleńskiego).

20

Majmakterie

Pokutnicze święto ku czci Zeusa Majmaktosa ("Szalejącego") z błaganiem go, by był łagodny podczas zimy.

Posejdeon ("miesiąc Posejdona";)

8

Posejdea

Na temat święta Posejdeów zachowało się niewiele danych historycznych. Jest to jedyne święto ku czci Posejdona w kalendarzu attyckim. Ze szczególnym namaszczeniem obchodzono je w Koryncie. Starożytni Grecy wyobrażali sobie Posejdona jako potężnego władcę mórz, zsyłającego sztormy i zatapiającego statki, zdolnego także zatrząść ziemią. Podczas tego święta dobrze jest więc prosić Posejdona o przychylność w którejś z tych dziedzin.

II poł. posejdeonu do połowy gamelionu

Dionizje Wiejskie i Lenaje (Małe Dionizje)

Lenaje, zwane inaczej Małymi Dionizjami, były prawdopodobnie miejską wersją tego samego święta co Dionizje Wiejskie. Było to święto oczekiwania na narodziny Dionizosa. Święto nie miało stałej daty, tylko obchodzono je dowolnego dnia w II połowie posejdeonu lub I połowie gamelionu. W miastach obchody przekładano zazwyczaj na gamelion. W Dionizje Wiejskie organizowano procesję z darami dla Dionizosa. Pito wówczas młode, nie całkiem jeszcze sfermentowane wino i urządzano wesołe zabawy z miechem winnym. Wyglądało to w ten sposób, że miech smarowano tłuszczem, a uczestnicy wskakiwali na niego. Wygrywał ten, kto utrzymał się na nim najdłużej mimo sporej dawki wypitego wcześniej alkoholu. Tego dnia wystawiano też komedie.

Współczesna innowacja: święto można obchodzić w dniu przesilenia zimowego i połączyć je z krótkim rytuałem na cześć bóstw przyrody z tej okazji. Daje to możliwość odrodzenia ich kultu.

26

Haloa

Stosunkowo niewiele wiadomo o tym kobiecym święcie. Wiemy, że obchodzono je ku czci Demeter, Dionizosa, Poseideona Fytalmiosa ("Odżywczego") i Persefony. Na uczcie nie podawano artykułów spożywczych zabronionych w czasie misteriów (cytrusów, jabłek, jajek, drobiu i niektórych gatunków ryby), ale podawano za to ciastka w kształcie męskich i żeńskich genitaliów. Święto wiąże się z kultem płodności.

Święto rozpoczynano w Atenach a kończono w Eleuzis złożeniem ofiary z owoców.

Posejdeon II (w latach zwykłych – zob. Kalendarz - święta obchodzone są w Posejdeonie)

6

Małe Asklepieje

Święto ku czci Asklepiosa Apollina i Hygiei.

10

Herakleje

Święto ku czci Heraklesa.

Gamelion ("miesiąc małżeństw")

27

Gamelie albo Teogamia

Święto Gameliów lub Teogamii ("boskich zaślubin") upamiętnia zaślubiny Zeusa i Hery. Jak to często bywa, również i w przypadku tego święta, niewiele danych zachowało się na temat jego obchodów. Jest to tym bardziej bolesne, że jest to święto m. in. ku czci Hery, której – pomimo jej ogromnej popularności w starożytnej Grecji (była główną boginią zamężnych kobiet, a więc ogromnej większości kobiet w starożytności) – niewiele uwagi poświęca się w ateńskim kalendarzu świąt. Gamelie, jako święto małżeństw, mogą stanowić okazję do przywrócenia kultu Hery we współczesnym świecie.

Antesterion ("miesiąc kwiatów")

11-13

Antesterie

Dionizyjskie święto Antesteriów trwało trzy dni i obchodzono je dla uczczenia powrotu wiosny (w antesterionie w Grecji zaczynają kwitnąć pierwsze kwiaty; jako współczesną innowację, dostosowaną do klimatu w Polsce, proponuję przenieść aspekt początku wiosny na Małe Eleuzynie) i początek nowego rocznika wina. Pierszego dnia, w tak zwane Pitojgie ("Otwieranie beczek"), jak sama nazwa wskazuje, otwierano beczki ze sfermentowanym już teraz winem, poczym kosztowano go. W sanktuarium Dionizosa w Atenach składano ofiarę pierwszych plonów z otrzymanego po fermentacji wina.

Drugiego dnia, zwanego Choes ("Święto kielichów"), dzieci w wieku 3-4 lat po raz pierwszy mogły skosztować niewielkiej ilość wina. Urządzano też konkurs picia wina na czas, który odbywał się w milczeniu. Konkurs należało jednak przeprowadzać z dużą rozwagą, bo Antesterie są też czasem poświęconym duszom umarłych. Dlatego też sam konkurs przeprowadzano w milczeniu, zaś składanych na koniec darów z wina i bluszczu dla Dionizosa nie kładziono na samym ołtarzu jego sanktuarium, bo były zbrukane przez obecność dusz. Wszystkie inne świątynie zamykano aż do końca Antesteriów. Dzień kończył się świętymi zaślubinami (hieros gamos) żony Basileusa (ateńskiego urzędnika od rytuałów) i samego Dionizosa. Nie znamy dokładnej natury święta.

Dnia trzeciego, zwanego Chytroi ("Garnki") uczestnicy kosztowali posiłku z ziaren zmieszanych z miodem (posiłek umarłych; zostawiano go też w garnkach dla dusz) i składali ofiarę Hermesowi Chtonicznemu (który odprowadza dusze po śmierci do Krainy Zmarłych). Święto kończono okrzykami "Precz, Kery [dusze], już po Antesteriach!".

23

Diazje

Diazje zaliczają się do najpopularniejszych świąt w starożytnej Attyce. Obchodzono je ku czci Zeusa Mejlichiosa ("Łagodnego"), chtonicznego aspektu króla bogów. Zeus jawi się tu jako łagodny ojciec. Jest to więc okazja do uczczenia go właśnie jako patrona ojców i strażnika porządku w rodzinie. Niektóre bogate rodziny w Atenach prawdopodobnie składały wówczas ofiary całopalne. Inne źródła podają też, że Zeus Mejlichios otrzymywał ofiarę z miodu (sam wyraz meilichios oznaczał też po starogrecku "słodki" w odniesieniu do miodu).

Chociaż ofiary całopalne zazwyczaj kojarzy się z próbą przebłagania bogów (zob. Rodzaje ofiar), samo święto Diazjów prawdopodobnie miało wesoły charakter. Najwyraźniej nie obchodzono go w centrum Aten, ale nad brzegami rzeki Ilissos.

29

Delie

Obchody rozpoczynające się w kapliczce Delio w Maratonie, skąd ateńska Teoria (grupa reprezentantów) rozpoczynała podróż na wyspę Delos.

Elafebolion   ("miesiąc jelenich łowów")

6

Elafebolie

Jest to święto ku czci Artemidy Łowczyni Jeleni (Artemis Elafebolios). Bogini składano ofiary z ciastek w kształcie jelenia, zwanych elafoi. Wobec jedynie szczątkowych danych historycznych na temat tego święta, można je dzisiaj obchodzić jako święto ku czci Artemidy Łowczyni i Artemidy Opiekunki Dzikiego Życia. Arial'>

10-17

Wielkie Dionizje

(Wielkie Dionizje Miejskie)

Święto to pojawiło się dopiero w VI w. p. n. e. jako ostatnie w szeregu świąt dionizyjskich. Dionizosa czci się w tym czasie jako Dionizosa Eleutereusa, co ma związek z miastem Eleutherai, a także posiada rdzeń starogreckiego słowa oznaczającego "wolność" (eleutheria). Istnieje podanie, że prosty posąg Dionizosa przeniesiono z Eleutherai do Aten i tak założono tam jego kult. Przed rozpoczęciem właściwych obchodów Wielkich Dionizjów odbywała się procesja, której uczestnicy przenosili ów posąg do sanktuarium przy drodze do Eleutherai, gdzie otaczano go czcią przez kilka dni przed jego zwróceniem do Aten. [Tadeusz Zieliński w książce "Grecja Niepodległa" (str. 130-131), podaje tu, że celem procesji był gaj Akademii (czyżby znajdował się on w Eleutherai?) i że posąg pozostawał tam przez jeden dzień. Mnie osobiście właśnie ta wersja wydaje się bardziej prawdopodobna, bo posąg wróciłby wtedy do teatru u stóp Akropolu na czas wystawiania tam tragedii, zamiast – nie wiedzieć czemu – pozostać w Eleutherai na czas całego święta Dionizjów]. W klasycznych Atenach głównym punktem obchodów tego święta były tragedie wystawiano w czynnym do dziś teatrze na południowym stoku ateńskiego Akropolu.

15

Galaksje

Święto ku czci Rei. Ma miejsce libacja, po której następuje uczta. Podaje się zupę z mąki jęczmiennej gotowanej w mleku. Uczestnicy obdarzają się wzajemnie ciastkami z miodem.

?

Małe Misteria Eleuzyńskie

Odbywające się na wiosnę w Eleuzis święto przygotowania do jesiennych Wielkich Dionizjów. Urządzano rytuał uczyszczenia.

Współczesna innowacja: Święta można obchodzić w dniu równonocy wiosennej i połączyć z rytuałem na cześć bóstw przyrody z okazji nadejścia wiosny.

Munichion

4

Eroteje

Święto ku czci Erosa.

6

Delfinie albo Iketirie

Święto ku czci Apollina Delfiniosa ("Delfiniego") z procesją, podczas której dziewczęta przed inicjacją seksualną składały w ofierze iketirie (gałązki oliwne owinięte wełną) i popany (rodzaj ciastek) w kapliczce Apollina. Święto upamiętnia powrót Tezeusza z Krety oraz służy wybłaganiu u Apollina bezpiecznych podróży morskich (zima się kończy i zaczyna się sezon podróży morskich).

13

Demetreje

Archaiczne święto ku czci Demetry. Uczestnicy hłostają się symbolicznie gałązkami drzewa zwanego Morotos.

16

Munichie

Nazwa tego miesiąca i święta pochodzi od stromego wzgórza o nazwie Munichia, które znajduje się niedaleko Pireusu – ateńskiego portu. Obchody Artemidy ze Wzgórz poświęcone są tutaj dwom aspektom bogini. Po pierwsze oddawano jej cześć jako prastarej, być może prehistorycznej jeszcze, Potni Teron ("Pani Zwierząt"); jako takiej składano jej w ofierze samicę kozy: zadośćuczynienie za zabicie niedźwiedzicy w świątyni Artemis w Brauron). Po drugie czczono ją w dniu tego święta (a przypadało ono zawsze w pełnię księżyca) jako boginię związaną z księżycem. Składano jej wtedy w ofierze okrągłe ciasteczka, zwane amfifontes ("świecące w koło"), z zatkniętymi w nich płonącymi świeczkami. Ciasteczka te najprawdopodobniej symbolizują księżyc.

W późniejszych czasach obchody skoncentrowano na zawodach efebów – młodych mężczyzn na przeszkoleniu wojskowym. We wczesnych latach mojego pogaństwa natknąłem się na wzmiankę o tym ostatnim aspekcie Munichiów obchodzonych nie w Attyce, ale w Sparcie (nie pamiętam, gdzie to znalazłem). Święto trwało tam ponoć kilka dni. Pierwszego dnia zrywano gałązki z drzew wierzby, na których zaczynały się już pojawiać młode pędy. Gałązki te kładziono na noc w strumieniu poświęconym Artemidzie (a może chodziło o rzekę Eurotas?). Następnego dnia robiono z nich rózgi, którymi młodzi, wychowywani po spartańsku chłopcy biczowali się, aby uodpornić ciało na ból. Potem następowały chyba jeszcze jakieś zawody.

17

Brauroneje

Święto ku czci Artemidy (w Brauron w Attyce). W rytuale brały udział Arktoi – 10 młodych dziewcząt (5 – 10 lat) ubranych w żółte suknie. W ofierze składa się białą kozę, poczym odbywa się procesja, podczas której święte przedmioty Artemidy obnosi się w koło w koszyku. Obchody kończą się tańcem młodych kapłanek (przebranych w futro niedźwiedzie?)

19

Olimpieje

Święto ku czci Zeusa Olimpijskiego. Nie należy ich mylić z igrzyskami olimpijskimi w Olimpii. Obchodzono je hucznie w Atenach z paradą i zawodami kawalerii oraz hekatombą ku czci Zeusa. Niewiele więcej wiadomo o tym święcie.

Targelion ("miesiąc pierwszego chleba")

6-7

Targelie

Uroczystości rozpoczynały się od upieczenia targelosu - pierwszego bochenka chleba, który zostawał następnego dnia ofiarowany bogom w podzięce za urodzajność ziemi. Tego dnia odbywała się też procesja z udziałem farmaków (pharmakoi - dosł. lekarstwa) - jednego mężczyzny i jednej kobiety. Na szyi wieszano im naszyjnik z fig (u mężczyzny figi czarne - u kobiety - białe), poczym wyprowadzano ich z miasta. Początkowo składano ich tam w ofierze bogom, później z tego zrezygnowano. Rytuał ten służy oczyszczeniu miasta z miazmy (zob. też Ogólna budowa rytuału helleńskiego).

Następnego dnia składano bezkrwawe ofiary ze zboża i chleba oraz przeprowadzano procesję z eiresione (jak w przypadku Pianepsjów). Następuje też libacja i uczta na cześć Heliosa, Selene i Hor.

 

Pierwszego dnia Targeliów oczyszczano miasto ze złych rzeczy, a drugiego wprowadzano rzeczy dobre.

19

Bendideje 

Święto ku czci trackiej bogini księżyca o imieniu Bendidi, którą religia helleńska identyfikowała z pewnymi aspektami Artemidy Bendei i Hekate. Składano ofiary i organizowano procesję z pochodniami.

24-25

Kallinterie i Plinterie

Oba święta były obchodzone przez same tylko kobiety. Pierwszego dnia (w Kallinterie) odbywało się rytualne czyszczenie świątyni Ateny. Przed przystąpieniem do tej czynności składano jednak najpierw ofiary Zeusowi, Gai i Mojrom.

Drugiego dnia, w Plinterie, odbywało się czyszczenie posągu Ateny Polias ("Opiekunki Miasta"). Zabierano ów posąg ze świątyni i czyszczono go w morskiej wodzie. Wieczorem wracał on na swoje miejsce w asyście procesji z pochodniami.

Skiroforion

3

Arreforie albo Arretoforie

Arreforie były świętem ku czci bogini Ateny (której poświęcony jest też cały miesiąc skiroforion), obchodzonym jako święto wyłącznie kobiece. Cztery młode dziewczęta (7 - 11 lat) zwane arreforkami (arrhephoroi) zanosiły na głowie kosz ze świętymi przedmiotami bogini Ateny do groty niedaleko kapliczki Afrodyty poza miastem. Tam kapłanka odgrywająca rolę samej Ateny dawała im nowe przedmioty, które dziewczęta odnosiły na Akropol.

12

Skiroforie

Skiroforie były świętem ku czci Ateny, Demeter, Persefony i Posejdona Fytalmiosa ("Odżywczego"), obchodzonym głównie przez kobiety. Organizowano procesję, podczas której obnoszono wokół skiadeion (dużą, białą płachtę materiału chroniącego przed słońcem), który miał chronić pola przed wysuszeniem przez słońce. Na czele procesji szła kapłanka Ateny Polias i kapłani Posejdona i Heliosa. Następnie składano ofiary mające odwrócić od upraw klęskę upałów i suszy.

Współczesna innowacja Wydaje się zasadne obchodzić to święto w dniu przesilenia letniego. Można je połączyć z krótkim rytuałem ku czci bóstw przyrody z tej okazji.

Źródła:

Campbell Drew, "Old Stones, New Temples. Ancient Greek Paganism Reborn", Xlibris, 2000

Parandowski Jan, "Mitologia", Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987

Zieliński Tadeusz, "Grecja Niepodległa", Wydawnictwo Śląsk

Cheiron Hellenic Pagan Site, URL: [wygałsa]


Tekst pochodzi z niedziałającej już pierwszej polskiej strony hellenistycznej - Eremia